Olkusz: Letni Festiwal Organowy w Bazylice

W sobotę 23 i niedzielę 24 lipca o godzinie 19.00 w Bazylice pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu odbyły się koncerty w ramach Letniego Festiwalu Organowego „Organy Srebrnego Miasta Olkusza 2022” – kończące ten cykl koncertowy. Patronem Festiwalu był burmistrz Miasta i Gminy Olkusz Roman Piaśnik. Organizatorami Bazylika pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu i Stowarzyszenie na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu.

Współorganizator to Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu. Partnerami z kolei byli Województwo Małopolskie (przy którego wsparciu finansowym realizowany był projekt), Urząd Miasta i Gminy Olkusz oraz Starostwo Powiatowe w Olkuszu (wsparcie finansowe). Wsparli też Festiwal sponsorzy prywatni: firma Interkonekt z Wolbromia – dostawca sieci światłowodowej Fiber, dzięki której możliwa była transmisja internetowa; Centrum Ogrodnicze Ryszarda Kafla, które dostarczało kwiaty dla wszystkich wykonawców; Zarząd firmy Plast-Met z Olkusza, wspierający Festiwal finansowo.

W sobotę tematem koncertu festiwalowego była muzyka Wysp Brytyjskich. W wykonaniu Urszuli Jasieckiej-Bury (Bielsko-Biała)  na organach Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego posłuchać można było utworów: Thomas’a Oldfield’a (?-?) „Preludium”, Orlando Gibbons’a (1583-1625) „Preludium”, William’a Byrd’a (1543-1623) „The March before the battel”, Ferdinando Richardson’a (1528-1618) ”Variato”, John’a Bull’a (1562-1628) ”In Nomine”, Thomas’a Tomkins’a (1572-1656) „Preludium”, John’a Bull’a ”Gloria Tibi Trinitas”, Matthew Locke (1621-1677), „Voluntaries nr 2,6,7”, Henry’ego Purcell’a - ? (1659-1695) „Voluntary”, Philip’a Hart’a (1674-1749) ”A Ground”,  a także Henry’ego Purcell’a (1659-1695) „Voluntary”. Widownia pochodziła z różnych miejscowości, m.in. z Zagłębia.

Organmistrz kochający sztukę

Po słowie powiania gospodarza miejsca – ks. proboszcza Mieczysława Miarki głos zabrała Lidia Kalecińska, prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu. Następnie prelekcję zatytułowaną „Daniel Nitrowski – organmistrz kochający sztukę” wygłosił Krzysztof Urbaniak – Dyrektor Artystyczny Festiwalu.

Podczas prelekcji K. Urbaniak zauważył, iż Daniel Nitrowski był trzecim z rodu (organmistrzów), który swoje korzenie ma w pierwszych dekadach wieku XVII., a którego to rodu założyciel – Jerzy Nitrowski, senior – w olkuskim kościele pw. Św. Andrzeja Ap. stawiał swoje pierwsze kroki w zakresie budowy organów. W styczniu 1687 r. Daniel – syn Jerzego - został przyjęty do prawa miejskiego Gdańska jako pracownik – rzemieślnik.

Po raz pierwszy na temat działalności Daniela dowiadujemy się w 1683 roku, gdy pracował ze swoim bratem Andrzejem nad jednym z instrumentów kościoła Mariackiego w Gdańsku.

Ale największym dziełem Daniela były organy katedry we Fromborku, ukończone w 1685 roku. Później proszono Daniela, by dzieło skorygował, ale on zrezygnował z płatności ostatniej raty i nigdy już we Fromborku się nie pojawił. Następne prace Daniela Nitrowskiego to dzieła w miejscowościach znajdujących się przede wszystkim na północy Polski: na Żuławach, w okolicach Gdańska, Malborka. Restaurował też instrumenty gdańskie w kościele pw. Świętej Trójcy i w kościele św. Jana (tam zatrudniono go na zasadzie regularnych zleceń i kwartalnie wypłacano mu należność za korekty i strojenia tamtejszych instrumentów). Właściwie jego prace, o nieco mniejszym kalibrze niż jego brata Andrzeja i ojca Jerzego (Georga) kończą się w 1714 roku, kiedy to zmarł i został pochowany w ostatnich dniach września w kościele św. Katarzyny (w Gdańsku), pod tą samą płytą nagrobną numer 86., pod którą pochowano też starszych przedstawicieli jego rodu. Określono Daniela, jako: organmistrz kochający sztukę.

Następnie dyrektor K. Urbaniak zaprezentował artystkę i wykonywane przez nią utwory. Urszula Jasiecka-Bury to organiska i klawesynistka, absolwentka katowickiej Akademii Muzycznej. Studiowała również w Brukseli w Królewskim Konserwatorium. Uczestniczyła w wielu kursach. Sama też takie kursy prowadziła. Była laureatką m.in. Ogólnopolskiego Konkursu Organowego w Rumi. Przez ponad 17. lat współtworzyła Zespół Muzyki Dawnej. U. Jasiecka-Bury to również pedagog. Pracuje w szkolnictwie muzycznym niższego szczebla oraz jako wykładowca akademicki. Pracowała w katowickiej uczelni muzycznej, a obecnie w Akademii Muzycznej w Łodzi.

Podstawową cechą angielskich organów XVII i XVIII wieku był brak klawiatury nożnej (pedałowej), który zrekompensowany był dłuższym zasięgiem klawiatur ręcznych (dolnej klawiatury, jak i górnej, dyszkantowej). W XVIII w. zaczęto wyposażać organy w sekcje pedałowe, ale miały inny charakter, niż np. w Olkuszu, gdzie sekcja basowa zajmuje dominujące miejsce w samej architekturze prospektu – to jest centralna wysoka wieża z piszczałkami ponad pięciometrowej długości. Otóż, na Wyspach Brytyjskich te sekcje były obsadzone najczęściej jednym rejestrem.

Na koniec koncertu prezes Lidia Kalecińska zauważyła, iż muzyki Wysp Brytyjskich nie słuchano chyba dotąd w olkuskiej Bazylice. Dziękując, zaprosiła też na kolejny koncert festiwalowy, a także na koncert 28-go lipca o godz. 19.00, kiedy to w Bazylice pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu wystąpi Jasnogórski Chór Chłopięco-Męski Pueri Claromontani.

W niedzielę odbył się ostatni z koncertów festiwalowych. Wystąpił przy organach H. Hummla i J. Nitrowskiego Maciej Semla, który z racji pełnienia, od kilkunastu już chyba lat, funkcji organisty olkuskiej Bazyliki jest opiekunem tych organów, odpowiedzialnym również za ten historyczny instrument i najbardziej z nim zaprzyjaźnionym. Wykonuje też koncerty na tych organach w Olkuszu, ale też działa poza nim i poza granicami kraju. Dyrygent chóralny. Jest absolwentem Akademii Muzycznej w Krakowie. Współpracuje z MOK Olkusz, ze Stowarzyszeniem na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu, ze stowarzyszeniami „Wszyscy dla wszystkich” i „Zamek Rabsztyn”.

M. Semla został wyróżniony nagrodą artystyczną Burmistrza Miasta i Gminy Olkusz za rok 2021 w kategorii za całokształt twórczości – za co m.in. na początku koncertu podziękował burmistrzowi R. Piaśnikowi ks. prob. Mieczysław Miarka. Ksiądz Proboszcz podziękował również innym osobom zaangażowanym w realizację Festiwalu.

M. Semla zaprezentował Muzykę Pierwszej Rzeczypospolitej. Na koncert składały się utwory: Mikołaja z Krakowa (I poł. XVI w.), „Preambulum in F”; Warszawska Tabulatura Organowa (XVII w.), „Canzona Primi Toni”, „Preludium”, „Capriccio i Proportia”, „Fuga 13”; Jana z Lublina (ok. 1490 – ok. 1550?) – wybór siedmiu tańców; Tabulatura klasztoru Świętego Ducha w Krakowie (1548) „Tantum ergo”, Mikołaja z Chrzanowa (ok. 1485-1562) „Protexit me, Deus”; Tabulatura Gdańska (ok. 1570?), „Gaudete Filiae Jerusalem”; Paul’a Siefert’a (1586-1666), „Fantasia undecima nr 11” (miksolidyjska); Tabulatura klasztoru Świętego Ducha w Krakowie, „Aliud Preambulum super Concordiantas” (tabulaura to – jak wyjaśnił K. Urbaniak - specyficzny rodzaj rękopisu, gdzie muzyka zanotowana jest nie poprzez zapis nutowy na pięciolinii, ale poprzez zapis literowy, który pozwala na umieszczenie stosunkowo dużej ilości tekstu muzycznego na niewielkiej powierzchni; posiada wiele odmian; stosowano ją też do zapisu dzieł chóralnych). Przed koncertem korygowano strój organów, zwłaszcza głosów językowych, wrażliwych na pogodę - temperatura tego dnia w kościele wynosiła 21,3 stopnia, o 1,3 stopnia więcej niż poprzedniego dnia, stąd też instrument wymagał już pewnej korekty – jak zauważył K. Urbaniak.

Ostatni przedstawiciel organmistrzowskiego rodu

Przed ucztą muzyczną można było posłuchać kolejnego, czwartego już wykładu dyrektora artystycznego Letniego Festiwalu Organowego Krzysztofa Urbaniaka. Proboszcz miejsca podziękował mu za jego zaangażowanie i za wszystko, co uczynił dla olkuskiego instrumentu H. Hummla i J. Nitrowskiego, dzięki czemu możemy się nim dzisiaj szczycić, tak w Ojczyźnie, jak i poza granicami naszego kraju. K. Urbaniak, po przywitaniu przybyłych (i zwróceniu uwagi, iż na każdy z koncertów festiwalowych przychodziło po ok. 100 osób), wygłosił następnie prelekcję pt.: „Beniamin Nitrowski - ostatni przedstawiciel organmistrzowskiego rodu”.

Rodzina ta pierwsze kroki w zakresie budowy organów stawiała w Olkuszu, tworząc razem z Hansem Hummlem pewien pierwowzór organów, wielokrotnie później w XVII-tym i jeszcze w XVIII-tym wieku kopiowanych w rozmaitych świątyniach dawnej Rzeczypospolitej. I przy tym, niezwykłym zbiegiem okoliczności jest fakt, że spośród tych wszystkich dzieł najlepiej zachowały się organy olkuskie, więc tutaj możemy faktycznie doświadczyć tego „obcowania z informacją źródłową” i słuchać brzmienia sprzed czterystu lat.

Beniamin Nirowski to syn Daniela, o którym była wcześniejsza prelekcja – jak zauważył K. Urbaniak. - Przyjmowano dawniej, że rodzina Nirowskich składała się z trzech przedstawicieli czyniących ją najsławniejszą spośród polskich rodów budujących organy: z Ojca Georga (Jerzego) seniora i jego dwóch synów Andrzeja i Daniela. Za wyjątkiem jednej niszowej wzmianki, Beniamin w literaturze przedmiotu w ogóle nie istniał. Za sprawą Bartosza Skopa – badacza dawnych organów – udało się informacje odnośnie budowniczego organów Beniamina nieco odkurzyć. Data urodzenia B. Nitrowskiego pozostaje nieznana. Ochrzczony został 1-go października 1693r. w Gdańsku.

Młody Beniamin Nitrowski z całą pewnością kształcony był w warsztacie swojego ojca (Daniela) i po raz pierwszy informacje o nim, jako o czynnym organmistrzu odnajdujemy w 1712 roku – wtedy to 19-letni wówczas Beniamin pracował wraz ze swoim ojcem nad powiększeniem organów w Stegnie (które były dziełem założyciela rodu i korygowane przez Andrzeja – najstarszego syna Jerzego Nitrowskiego). Po śmierci Daniela – we wrześniu 1714 – młody Beniamin najprawdopodobniej kontynuował tradycje rodzinnego warsztatu, ale w zdecydowanie mniejszym wymiarze niż miało to miejsce w przypadku jego poprzedników – starszych przedstawicieli jego rodziny. A zmniejszona intensywność działań wiązała się prawdopodobnie z faktem, że do gdańskiego budownictwa organowego zaczęły napływać nowe prądy, impulsy sztuki budowy organów, nowocześniejsze, patrzące może bardziej w kierunku muzyki chociażby Jana Sebastiana Bacha.

Pierwszą udokumentowaną na obecnym etapie badań, samodzielnie wykonywaną przez Beniamina pracą była konserwacja pozytywu w polskim (dla polskiej społeczności) kościele Świętego Ducha w Elblągu w 1723 roku. Niestety, Beniaminowi nie udało się już pozyskać żadnego prestiżowego zlecenia w Gdańsku. Otrzymał zlecenie na budowę nowych 20-to głosowych organów w kościele św. Michała w Gdańsku (dla porównania organy olkuskie mają 31 głosów), organów średniej wielkości. Po 1740 roku warsztat B. Nitrowskiego wspominany jest jeszcze w kontekście odbudowy zniszczonych organów w Sobieszewie w 1742 r. Pochowano go 14 stycznia 1761 roku w kościele św. Katarzyny w Gdańsku pod płytą nagrobną Nr 86. I właściwie z jego śmiercią kończy się do tej pory zbadana historia organmistrzowskiej rodziny Nitrowskich.

Ani jeden instrument z pracowni Beniamina nie dotrwał do naszych czasów – w każdym razie ani jeden instrument, który miałby potwierdzone źródłowe autorstwo. Być może w muzeum instrumentów muzycznych (o nazwie „Ringve”) w Trondheim niewielki przenośny instrument (zakupiony przez to muzeum na aukcji), to jedyne istniejące dzisiaj dzieło Beniamina Nitrowskiego, gdyż po oględzinach stwierdzono, że cechy konstrukcyjne piszczałek są typowe dla dzieł wiązanych z rodziną Nitrowskich; także inne detale konstrukcji tego instrumentu na to by wskazywały.

*   *   *

Na koncert przybył burmistrz Miasta i Gminy Olkusz Roman Piaśnik wraz z małżonką i inne osoby reprezentujące Urząd Miasta i Gminy Olkusz, m.in. wiceburmistrz Marcin Wiercioch.

Pan Burmistrz w wygłoszonym słowie m.in. podziękował organizatorom Festiwalu za niesłabnącą chęć sławienia organów Hummla, ks. prałatowi M. Miarce za otwartość na współpracę, artystom za mistrzowskie prezentacje; powiedział również, iż jest dumny, że mógł wesprzeć tę wspaniałą inicjatywę, która porusza serca i naszą wrażliwość. Życzył też kolejnych spotkań z cudownym brzmieniem organów Hansa Hummla. Następnie, w dowód uznania i szacunku za zorganizowanie festiwalowych koncertów ofiarował kwiaty Lidii Kalecińskiej - prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu.

Pani Prezes z kolei, jeszcze w początkowej części koncertu, powitała kolejno przybyłych w imieniu Stowarzyszenia i przedstawiła instytucje i firmy, dzięki którym Festiwal się odbywał. Dyrektor Artystyczny Festiwalu K. Urbaniak zaprosił natomiast na październikowe Międzynarodowe Dni Muzyki Organowej.

tekst i zdjęcia: Tomasz Wilczyński

Olkusz: Letni Festiwal Organowy w Bazylice (I)

Olkusz: Letni Festiwal Organowy w Bazylice (II)