Trwa Letni Festiwal Organowy

Data dodania: 2023.07.27

W minioną sobotę rozpoczęły się w Bazylice pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu koncerty w ramach Letniego Festiwalu Organowego „Organy Srebrnego Miasta 2023”, pod patronatem Romana Piaśnika – burmistrza Miasta i Gminy Olkusz. Na organach Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego zagrał tego dnia Marian Polin (Innsbruck), a pierwszą z prelekcji o historii organów, zatytułowaną „Organowe podróże”, wygłosił dyrektor artystyczny tego Festiwalu Krzysztof Urbaniak. On też przedstawił artystę i wykonywane przez niego utwory.

Podczas prelekcji zauważył, że historia organów zaczyna się począwszy od trzeciego wieku przed naszą erą w Aleksandrii – było to zanim zaczęto używać tych instrumentów w świątyniach chrześcijańskich. Ich początki to rodzaj eksperymentu, który był dziełem matematyka, można powiedzieć wczesnego fizyka, człowieka wielu talentów, Ktesibiosa z Aleksandrii - umieścił on piszczałki na pewnego rodzaju mechanizmie, który umożliwiał wydobywanie z nich dźwięków jednocześnie: ten wczesny instrument nosił nazwę organów wodnych, gdyż ciśnienie powietrza było wytwarzane za pomocą wody, wprowadzanej do układu powietrznego. Organy te w czasach cesarstwa rzymskiego wykorzystywano także do wydarzeń, które chrześcijanie wspominają niezbyt pozytywnie… – w Circus Maximus w Rzymie, jak i w Koloseum (obok źródeł historycznych oddaje atmosferę tamtych czasów np. Henryk Sienkiewicz w „Quo Vadis” – przyp. wt).

Po upadku zachodniego cesarstwa rzymskiego – jak zauważył Prelegent - instrument ten został właściwie na terenie szeroko rozumianej Europy zupełnie zapomniany, ale przetrwał we wschodniej części cesarstwa, w Bizancjum, gdzie był wykorzystywany do uroczystości dworskich, lecz wprowadzano go stopniowo również do życia religijnego. Organy powróciły do Europy zachodniej i środkowej na początku średniowiecza, jednak Kościół długo wstrzymywał się z dopuszczeniem organów do użytku liturgicznego, być może z uwagi na ich przeszłość, i dopiero w IX wieku pozwolono na to, by wówczas bardzo jeszcze niewielkie instrumenty znalazły się w przestrzeniach kościołów chrześcijańskich.

Szczególny rozwój organów nastąpił w XIX w.: nowe sposoby budowy instrumentu, nowe pomysły na jego brzmienia; rozwój industrialny sprawił, że organy zaczęto umieszczać, jako substytut orkiestry w salach koncertowych. W końcu wiek XX i XXI przyniósł mariaż tej tradycyjnej techniki z elektroniką. Dzisiaj te zabytkowe instrumenty funkcjonują w kościołach na całym świecie, a w naszym kraju obecnie zasób instrumentów organowych, które powstały przed 1900 rokiem, to 10 tysięcy obiektów, co stawia nasz kraj w czołówce krajów europejskich.

Przedstawiając artystę K. Urbaniak zauważył m.in., że Marian Polin jest profesorem muzyki kościelnej w konserwatorium im. Claudio Monteverdiego w Bozen. Jest dyrektorem festiwalu, serii koncertów „Innsbrucker Hofmusik” w Hofkirche Innsbruck. Prowadzi też festiwal organowy w rejonie Vinschgau-Meran. Jest kierownikiem zespołu muzyki dawnej „La florida Capella”. Ma za sobą studia muzyki kościelnej, organowej… w Wiedniu, Linz, Fryburgu, Bazylei. Występuje na całym świecie, ma też na swym koncie wiele nagród.

Program jego koncertu związany był z kręgiem organistów, którzy funkcjonowali w krajach pod władaniem Habsburgów w wieku XVI. Wykonawca zaznaczył przed koncertem – jak zauważył Dyrektor Artystyczny Festiwalu - że wykorzysta wszystkie rejestry olkuskich organów, w różnych, czasem niekonwencjonalnych połączeniach.

Organizatorami Festiwalu są Bazylika pw. św. Andrzeja Ap. i Stowarzyszenie na rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla, współorganizatorem – Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu, a partnerami, gdy chodzi o finansowanie przedsięwzięcia, są Województwo Małopolskie – to znaczy Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego w Krakowie, Urząd Miasta i Gminy Olkusz i Powiat Olkuski.

Koncert rozpoczął słowem wstępnym proboszcz olkuskiej Bazyliki ks. Mieczysław Miarka, witając przybyłych, dziękując też Panu Burmistrzowi za wielkie zaangażowanie i zasadnicze wsparcie festiwali, które odbywają się w naszej Bazylice - zaangażowanie tylu osób, sprzętu, aby te koncerty, te spotkania muzyczne były jak najlepiej przez odbiorców przyjmowane. Później przemawiał Burmistrz Miasta i Gminy Olkusz, zauważając, że: „Organy Hansa Hummla sławią Olkusz na całym świecie. Samo ich brzmienie jest wyjątkowe, a w połączeniu z umiejętnościami wybitnych artystów powodują prawdziwy zachwyt”. Podziękował też organizatorom za tę coroczną, piękną inicjatywę. Wszystkim zgromadzonym w Bazylice, jak też oglądającym przez internet życzył „prawdziwej uczty duchowej i niezapomnianych wrażeń artystycznych”. Następnie głos zabrała, witając wszystkich, Lidia Kalecińska - prezes ww. Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów H. Hummla i przed ucztą muzyczną wystąpił jako Prelegent Prof. Krzysztof Urbaniak. Obecny był także dyrektor Domu Kultury w Olkuszu Michał Mączka.

W programie usłyszeć można było:

Graz – Annibale Padovano (1527 – 1575): Toccata del sesto tono [„Toccate et Ricercari d’organo (…)” (Wenecja, 1604)].

Praga, Augsburg – Hans Leo Hassler (1564 – 1612): Canzona sexti toni.

Madryt – Antonio de Cabézon (1510 – 1566): Differencias sobre La Gallarda milanesa [„Obras de musica para tecla, arpa y vihuela” (Madryt, 1570)].

Graz, Innsbruck – Francesco Rovigo (1541 – 1597): Toccata [primi toni] [Rodolfo di Lasso, „Libro di Partitura & Intavolatura d’Instrumento […]”, Ӧsterreichische Nationalbibliothek Wien, Ms. 10110 HAN MAG].

Wiedeń, Praga – Carl Luython (1557 – 1620): Fuga suavissima [Johann Woltz, „Nova musices organicae tabulatura” (Basel, 1617)].

Bruksela – Peter Philips (1560 – 1628): Bon jour mon coeur. Intawolacja motetu autorstwa Orlando di Lasso [„Fitzwilliam Virginal Book” (Anglia, ok. 1600)].

Bruksela – John Bull (1562 – 1628): The spanish Paven [„Fitzwilliam Virginal Book” (Anglia, ok. 1600)].

Bruksela (1607/08) – Girolamo Frescobaldi (1583 – 1643): Toccata nona [„Toccate e Partite d’intavolatura di cimbalo […] libro primo” (Rzym, 1615)].

Bruksela – Pieter Cornet (1562 – 1633): Salve [Regina] di Maestro Petro Cornet: I. Salve Regina, II. Ad te clamamus, III. Eia ergo, IV. O clemens, V. Pro fine [Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. 191 (Nr 1008)].

* * *

W niedzielę miał miejsce drugi z koncertów festiwalowych. Na organach Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego zagrał tego dnia Manuel Tomadin (Pieris). Zaraz przed koncertem organowym, drugą prelekcję w cyklu „Organowe podróże” zaprezentował Prof. Krzysztof Urbaniak. Przedstawił też artystę i wykonywane utwory. Przed prelekcją K. Urbaniak zwrócił uwagę na niewielką grupę piszczałek w olkuskich organach H. Hummla, bardzo wrażliwych na zmiany temperatur – usytuowanych z przodu – i wymagających częstej korekty – co też miało miejsce przed tym koncertem, w związku z bardzo wietrzną pogodą.

Podczas drugiego dnia prelekcji Opiekun Artystyczny Festiwalu zwrócił uwagę na podróż, którą przechodzi muzyka. Posłużył się w tym celu przykładami muzycznymi, by zastanowić się, jak to się stało, że utwory przechodziły do innych kręgów (wyznaniowych, konfesyjnych – przyp. wt.), np. pochodzące z ewangelickiego, luterańskiego, północno-niemieckiego kręgu utwory organowe, które nie mają żadnego zastosowania w katolickiej Liturgii, nagle są przepisane przez brata Cystersa i najwyraźniej są w klasztornym kościele w Pelplinie wykonywane, dlatego, że ów zakonnik brat Maurycy Szlewicz (Schlewitz) – który wcześniej dokonał konwersji na katolicyzm - opatrzył te utwory wskazówkami dotyczących użycia organowych rejestrów. Muzyka ta odbyła organową podróż (z protestanckiego prawdopodobnie kręgu – przyp. wt). Krzysztof Urbaniak przytoczył też historię Tabulatury Braniewsko-Oliwskiej, która powstawała, jako dzieło wychowanka Kolegium Jezuickiego w Braniewie, w centrum luterańskiej enklawy, jaką były Prusy, późniejsze Prusy Wschodnie. Dzięki „organowej podróży” muzyka udała się z nim z Braniewa do Oliwy, a później zaczęła odbywać dalszą podróż, aż do Olkusza. Takich podróży muzyka odbywała wiele, szczególnie w środowiskach klasztornych. K. Urbaniak podał kilka przykładów zmian konfesji; podróż ta dotyczyła też zmian miejsca.

Profesor Manuel Tomadin – wykonawca tego koncertu - studiował organy, kompozycję organową, gra też na klawesynie, jest pedagogiem, ma na swym koncie kilkadziesiąt nagrań płytowych i szczególnie interesują go instrumenty pochodzące z epoki renesansu i baroku, czyli z tego okresu, w którym powstały olkuskie organy H. Hummla. Pracuje w Konserwatorium w Trieście i jest organistą jednego z kościołów tego miasta. Na swoim koncie ma też nagrody konkursów międzynarodowych.

W programie była muzyka niemiecka, północnoeuropejska - gdyż te utwory przeszły przez wiele kręgów organistów i odbiorców w całej Europie Północnej. I te kompozycje zostały zestawione z dziełem rzymskiego organisty Girolamo Frescobaldiego – słynnego organisty Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Łączy te kręgi muzyka Hansa Leo Hasslera, który działał jakiś czas w Dreźnie, ale miał bardzo istotne wpływy włoskie w swojej twórczości, przede wszystkim związane ze szkołą wenecką.